Uzroci i posledice Prvog svetskog rata

Prvi svetski rat, koji je započeo 1914. godine i trajao do 1918. godine, predstavlja jedan od najznačajnijih sukoba u modernoj istoriji. Uzroci i posledice Prvog svetskog rata su oblikovali političku, društvenu i ekonomsku sudbinu mnogih nacija. Ostavili su duboke ožiljke koji se osećaju i danas. Razumevanje uzroka ovog globalnog sukoba ključno je za analizu njegovih dalekosežnih posledica.

Početak rata

U periodu između XIX i početkom XX veka postojala su dva vojno-politička saveza. Na jednoj strani bile su Centralne sile, , a na drugoj strani sile Antante. Odnosi između ovih saveza sve više su postajali napeti sve dok nije došlo do međusobnog sukoba. U suštini, carevine su se sukobljavale protiv kolonijalnih i demokratskih zemalja, osim Rusije koja je stala u odbranu Srbije. Jedino su Švajcarska, Holandija, Španija i skandinavske zemlje ostale neutralne.

Na strani sila Antante bili su u početku Srbija, Crna Gora, Rusija, Francuska, Velika Britanija i Japan. Na suprotnim stranama bile su Nemačka, Austrougarska i Italija, koja je zbog Londonskog ugovora od 26. aprila 1915. godine prešla na stranu Antante. U oktobru 1914. godine na strani Centralnih sila pridružilo se Osmansko carstvo, a godinu dana kasnije pridružila im se i Bugarska. Godine 1916, kada je potpisan Bukureški sporazum, Rumunija je pristupila Antanti. SAD ulazi u rat 6. aprila 1917. godine, a Grčka, koja je u početku bila neutralna, pristupila je ratu iste godine.

Uzroci za izbijanje rata

Navodni povod za izbijanje Prvog svetskog rata bio je atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, koji je izvršio Gavrilo Princip, mladi Srbin iz Bosne. Međutim, uzroci su bili mnogo dublji, tako da bi rat počeo čak i da nije bilo atentata.

Jedan od uzroka bila je borba za političku moć. Centralne sile su htele po svaku cenu da dođu do kolonija koje su vodile Antantske sile. U isto vreme kod Srba se budi nacionalizam; sve više žele da budu samostalna i nezavisna država, što nikako nije odgovaralo Austrougarskoj i Nemačkoj. Nemci su smatrali da je najkraći i najlakši put da prodru na Istok preko Srbije.

Objava rata

Za atentat Austrougarska optužuje Srbiju kojoj 23. jula 1914. godine šalje ultimativan zahtev u deset tačaka. U zahtevu je navedeno da Srbija ne sme pomagati, finansirati i komunicirati sa srpskim organizacijama u Austrougarskoj i da prestane sa nacionalnom propagandom. Jedan od zahteva takođe je bio da dođe istražni tim u vezi sa Sarajevskim atentatom. Srbija, koja je tek izašla iz Balkanskih ratova i kojoj je bio potreban mir i stabilnost, pozitivno je odgovorila na sve tačke, osim jedne. Nije pristala na istražni tim, ali je diplomatski pristala na suđenje u Hagu. Odgovor je za manje od 48 sati lično predao Pašić, sa nadom da će to biti dovoljno da do rata ne dođe. Međutim, Austrougarska i Nemačka su jedino videle taj jedan negativan odgovor, bez dubljeg razmatranja, i 28. jula 1914. godine objavljuju rat Srbiji.

Crna Gora i Rusija staju na stranu Srbije i već sledećeg dana objavljuju rat Austrougarskoj. Nešto kasnije, i Velika Britanija i Francuska objavljuju rat Nemačkoj, čime nastaje Prvi svetski rat.

Bitke u Prvom svetskom ratu

Rat se vodio na nekoliko frontova: na Zapadnom frontu, koji se prostirao od Antverpena do Švajcarske, zatim na istočnom, balkanskom, bliskoistočnom i italijanskom frontu.

Prvi sukobi u Prvom svetskom ratu odigrali su se na afričkom kontinentu između britanskih, francuskih i nemačkih kolonijalnih trupa. Prvo su Britanija i Francuska 7. avgusta 1914. godine izvršile invaziju na nemačke trupe, da bi već 10. avgusta 1914. godine nemačke snage u Namibiji napale Južnu Afriku. Sporadične i žestoke bitke nastavile su se do kraja rata.

Iako se očekivalo da Austrougarska napadne Srbiju preko Beograda i Morave, ona je to učinila suprotno, krenuvši preko Save i Drine. Njihove glavne baze bile su u Tuzli i Sremskoj Mitrovici. Očekivalo se da Srbija neće moći da se odbrani; međutim, desilo se baš suprotno. Ubrzo je srpska vojska naterala neprijateljsku vojsku na predaju i povlačenje.

Jedna od većih bitaka na Zapadnom frontu bila je bitka na Marni od 5. do 12. septembra 1914. godine. Cilj je bio probijanje nemačke vojske prema Parizu. Međutim, saveznici, Velika Britanija i Francuska, uspeli su da zaustave nemačku vojsku. Iskoristivši taktičku grešku Nemaca, osmislili su plan za kontraofanzivu

Bitka kod Galipolja odigrala se između 25. aprila i 9. januara 1916. godine. Bila je to bitka u kojoj su se saveznici Antante sukobili s Osmanlijskim carstvom. Cilj bitke bio je da se zauzmu Dardaneli kako bi se otvorio pomorski put ka Rusiji i izbacilo Osmansko carstvo iz rata. Saveznici su pretrpeli ogromne gubitke, a kao ishod borbe, Turci su odneli pobedu.

Solunski front

Solunski front, koji se odigrao u septembru 1918. godine, bio je ključan događaj u završnim fazama rata. Saveznici su zajedno sa Srbijom ovom ofanzivom uspeli da preokrenu balkanski rat i ubrzaju kraj Prvog svetskog rata.

Front je formiran 1915. godine kao pokušaj da se pomogne Srbima nakon stalnog i teškog napada od strane Nemačke, Austrougarske i Bugarske. Ofanziva je započeta 14. septembra 1918. godine. Srpska vojska, na čelu sa vojvodama Živojinom Mišićem i Petrom Bojovićem, uspela je da oslobodi teritorije i primora Bugarsku na kapitulaciju 29. septembra 1918. godine.

Posledice u Prvom svetskom ratu

Pored toga što su obe strane izgubile veliki broj ljudi, ubijeno je više od 15, a ranjeno više od 20 miliona. Osetile su se i druge posledice.

Četiri velika carstva su se raspala posle Prvog svetskog rata: Austrougarsko, Nemačko, Osmansko i Rusko. Austrougarska se raspala, a nastale su nove države: Austrija, Mađarska i Čehoslovačka. Srbija postaje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Mnoge teritorije su podeljene između Italije, Rumunije i Poljske.

Naslednica Osmanskog carstva je Turska, dok teritorije na Bliskom Istoku dobijaju Velika Britanija i Francuska. Nemačka je izgubila mnoge teritorije i kolonije. Versajski ugovor nametnuo joj je stroga ograničenja. Morala je da prihvati odgovornost za rat i da plati odštete.

Oktobarska revolucija 1917. godine dovela je do pada carske vlasti u Rusiji i stvorila Sovjetski Savez. Finska, baltičke zemlje i Poljska stekle su nezavisnost.

Prvi svetski rat doveo je do mnogih razaranja infrastrukture i ekonomije. Mnoga preduzeća su uništena, što je dovelo do pada zaposlenosti. Deca su ostala bez roditelja, a ratni zarobljenici zauvek su osećali posledice.

Pred sam kraj rata, španska pandemija gripa odnela je između 50 i 100 miliona ljudi.

Prvi svetski rat završio je 28. juna 1919. godine, ali su se njegove posledice osećale još mnogo godina posle toga. Antantske sile uspele su da oslobode zarobljene teritorije i na neki način izvojuju pobedu. Međutim, istina je da u ratu niko nije pobednik. Nažalost, uzroci i posledice Prvog svetskog rata nisu bili dobra lekcija za budućnost, i pored toliko izgubljenih života i domova, ljudi i dalje ratuju međusobno.